Beinvegni a Medel
Medel ei ina vischnaunca da mesauna grondezia situada al pei dil Pass dil Lucmagn. L’avertura invernala dil pass possibilitescha ina colligiaziun permanenta encunter sid. Cun la val principala e las duas vals lateralas (Val Plattas e Val Cristallina) fuorma ella in’interessanta cuntrada muntagnarda da bellezia particulara. Caracteristic per la vischnaunca da Medel ein las fracziuns situadas dretg e seniester dalla val. Tuttas ein habitadas sur onn e fuorman ensemen cun il vitg da Platta sco liug principal e Curaglia, il vitg cun ils biars habitonts, ina vischnaunca politica da ver 330 habitonts.
La vischnaunca vegn dirigida d’in gremi executiv da 3 commembers. Il gremi suprem ei la radunonza communala e la votaziun all’urna.
Cun porscher ina buna infrastructura, bunas cundiziuns e buna qualitad da viver sco era cun far tuts sforzs per mantener plazzas da lavur sesprova la vischnaunca da frenar la depopulaziun. Nus dein gronda peisa d’esser ina vischnaunca progressiva cun perspectivas e visiuns pigl avegnir. Buca star eri, buca schar stermentar mobein mirar anavon ei nossa devisa. Quei sut il motto: sch’in siemia persuls resta ei in siemi, sche plirs siemian il medem lu eis ei l’entschatta d’ina realitad!
Per possibilitar in’optimala informaziun a vischinas e vischins sco era a hosps e proprietaris da schischom senza domicil en vischnaunca havein nus eligiu il mied d’informaziun electronic. Sper informaziuns actualas stattan leschas e reglaments da tut temps a Vossa disposiziun. Bunamein tuttas leschas e tuts reglaments ein vegni surluvrai e revedi e fuorman la basa principala per ina vischnaunca progressiva. Igl internet duei esser in mied d’informaziun actual per l’administraziun communala, denton era per organisaziuns publicas.
Vuleis Vus saver dapli? Lu sfegliei vinavon en nossa pagina d’internet e Vus saveis sez seperschuader co nus vivin e tgei nus purschin. Haveis Vus giavischs ni propostas, communichei quei a nus. Nus schein semplamein:
Beinvegni – willkommen!
Curaglia
Curaglia (1’332 m.s.m.) ei cun bein 200 habitonts il pli grond vitg da Medel ed el medem mument era il liug economic dalla vischnaunca. Il vitg ei situaus sin ina terrassa. Era sche Curaglia ei il pli grond liug dalla val, ei Platta stau duront tschentaners center politic ed ecclesiastic. Agl ur dil vitg eis ei vegniu construiu dabia casas novas ils davos onns.
Mutschnengia
Il vitget puril da Mutschnengia (1’405 m.s.m.) ei baghegiaus visavi da Soliva silla vart seniastra dil Rein. Mutschnengia ha entochen oz piars nuot da siu caracter puril. Il vitg schai sin ina terrassa spundiva ed ei in liug cun ina magnifica survesta sils differents cuolms da Medel.
Soliva
Soliva (1’501 m.s.m.) ei in uclaunet situaus en in fiep silla sulegliva spunda dretga dil Rein da Plattas. Il vitget idillic ei circumdaus da cuolms ed uauls stgirverds cun vesta sil magnific glatscher da Medel.
Platta e Baselgia
Platta (1’389 m.s.m.) cun sia fracziun Baselgia (1’365 m.s.m.) fuorma la capitala dalla Val Medel. A Platta sesanfla la baselgia parochiala dedicada a s. Martin. A Baselgia habitavan avon circa 60 onns rodund 50 habitonts. Oz ei quella fracziun in habitadi da vacanzas.
Drual e Matergia
Quels dus pigns uclauns sin 1’412 m.s.m. schaian sin la costa seniastra dalla Val Medel. Ils dus uclauns ein sparti in da l’auter entras ina val. A Drual existan oz aunc duas casadas cun total 3 persunas. Igl uclaun da Matergia dumbra ina casada cun 2 persunas.
Pardé
Pardé (1’400 m.s.m.) ei in vitget dadens Platta agl ur dalla via che meina sul Pass dil Lucmagn. Las casas veglias ch’existan aunc oz e ch’ein ils davos decennis vegnidas renovadas han circa 200 onns. Actualmein dumbra Pardé entuorn 20 habitonts.
Fuorns
Fuorns (1’486 m.s.m.) ei postau plitost silla spunda umbrivauna. Igl onn 1975, avon ch’ils dad Acla prendien lur dimora a Fuorns, dumbrava quei uclaun 18 habitonts. Oz habiteschan rodund 30 persunas a Fuorns.
Acla
Acla ei il davos vitget sisum Medel. Il vitg dad Acla (1’477 m.s.m) ei suenter la lavina dils 6 d’avrel 1975 buca pli habitaus sur onn. Oz survescha il vitget duront il temps da stad sco liug da vacanzas.
Tier tut sia spuretgadad ei la Val Medel ina dallas bialas vals da nies cantun. Per tut ils amitgs dalla natira eis ella bein enconuschenta e nunemblideivla.
Geografia
La Val Medel sestenda en ina lunghezia da 20.5 km naven da Mustér/Fontanivas (1’030 m.s.m.) tochen agl ault dil Lucmagn (1’916 m.s.m.). La vischnaunca da Medel cumpeglia la val naven da miez Las Ruinas tochen S. Maria, vals lateralas ed alps, en tut in territori da 13‘598 ha. Ella ei ina dallas pli grondas dallas 101 vischnauncas grischunas. Circa la mesadad da quei territori ei terren nunproductiv. La Val Medel sepresenta geograficamein en treis zonas:
Las Ruinas – Dalla sbuccada dil Rein Miez el Rein Anteriur a Fontanivas meina il stradun cantunal tras Las Ruinas (La Saissa), ina cavorgia stretga e profunda d’ina bellezia romantica e selvadia tut aparti. Alla fin dil quart e davos tunnel seslarga la val nunspitgadamein.
La zona habitada e cultivada – Era l’impressiun da quella part ei surprendenta. Igl ei in priel verd e fritgeivel cun praus e pradas, cun vitgs ed uclauns, cun clavaus e clavazeuls starni dallas plauncas siado. Oz ein las plauncas stagliadas da vias d’access carrablas che meinan els uclauns, ellas aclas e sur quellas si els uauls. Tscheu e leu dattan en egl grondas stallas novas. Ellas han dimensiuns bia pli grondas ch’il clavau tradiziunal dil pur da muntogna. Quei ei la consequenza dalla meglieraziun dil funs e dil svilup dil puresser. En quella zona cultivada sesanflan ils vitgs habitai sur onn: Curaglia, Mutschnengia, Soliva, Platta/Baselgia, Drual/Matergia, Pardé e Fuorns.
La zona da mises e d’alps – Quella setila digl uaul da Pardatsch tochen al hospezi da s. Maria. En quei territori sesanflan ils mises da Pardatsch e s. Gions, differentas alps, treis hospezis (s. Gions, s. Gagl e s. Maria) ed il lag da fermada da s. Maria.
Clima
Ella Val Medel regia il clima continental dallas alps. Cumparegliein nus il clima dalla Val Medel cun quel dil territori dil Gottard, constatein nus il suandont: Medel ha la stad e da miezdi pli cauld sulegl silla medema altezia, pli biars dis sereins (clars) ad onn e pli pauc neiv e plievgia. La Val Medel ha buca savens brentina, encuntercomi sil Pass dil Lucmagn constateschan ins ina gronda quantitad da precipitaziuns, quei che deriva dils vents da plievgia che pon surmuntar senza grondas stentas il pass dil Lucmagn, che schai gie mo sin 1’916 m.s.m. Ina fetg gronda influenza sil clima dalla Val Medel ha il favugn.
Lungatg
Il lungatg (dialect) dils Medelins fa la punt denter ils dus dialects Tujetsch – Mustér. Quei che pertucca ils consonants, tegnan els plitost culs da Tujetsch e quei ch’appartegn ils vocals plitost culs da Mustér.
Il romontsch dils Medelins cula sco il Rein. Ed igl ei in bi tedlar, cunzun cunquei ch’els tschontschan aschi spert.
La fauna e flora
La Val Medel posseda ina gronda varietad da specias d’utschals, d’animals selvadis ed amfibis sco era ina reha flora ch’ei enconuschenta tras la varietad e l’intensitad dallas colurs.
Igl alpinissem
Ils cuolms e glatschers dattan bia pusseivladads per ascensiuns, e las vastas e bialas alps envidan a turas e spassegiadas.
Sco emprem alpinist ella Val Medel vegn il renomau perscrutader dalla natira, pader Placi a Spescha (1752-1833), dalla claustra da Mustér numnaus. Igl onn 1782 ha el ascendiu sco emprem il Scopi, il Péz Cristallina ed il Péz Muraun. El ei staus il pionier dil turissem en Surselva e dessignader da differentas cartas geograficas da nossa regiun.
Il secund alpinist dalla Val Medel ei stau il geograf Gottfreid Ludw. Theobald (1810-1869) e sco tierz e pli impurtont scrutatur dalla Val Medel quenta igl inschignier Wilh. Walram Derchsweiler (1872-1936). El ha dedicau alla Val Medel duas ovras sur dallas muntognas medelinas.
Viandonts tras la Val Medel
Nundumbreivlas persunas impurtontas han traversau la biala Val Medel: Per exempel ils imperaturs tudestgs Otto il Grond (965) e Friederich Barbarossa (1152–1190), il cardinal da Milaun Carli Borromeo (settember 1581), ils avats da Mustér, architects, picturs, pelegrins talians che vegnevan ella Rezia per perdegar encunter la reformaziun, ils students romontschs che studegiavan allas universitads talianas (il 16/17avel tschentaner studegiavan 150 grischuns alla scol’aulta da Padua), schuldada franzosa e russa alla fin dil 18avel tschentaner, ils marcadonts che serendevan alla renomada fiera da Ligiaun ed aunc biars auters.
La historia da nossa val entscheiva ton sco igl ei enconuschent entuorn ils onns 700 cun Sigisbert, il prus pelegrin francon e siu gidonter Placi. El liug, nua che Placi ei vegnius scavazzaus ei la baselgia da s. Placi vegnida baghegiada ed entuorn ils onns 750 l’emprema claustra. Cun quella fundaziun entscheiva era la historia dalla Val Medel e dil Pass Lucmagn.
La historia dalla Val ei en siu origin pia oravontut la historia dalla claustra da Mustér e historia dil pass Lucmagn. La perscrutaziun historica suppona denton era l’existenza aunc pli veglia d’ina via romana sur il pass (aunc oz il num Punt Romana) a Pali. Gia entuorn il 5/6avel tschentaner fuva il Lucmagn probabel enconuschents sco passadi dil sid al nord e viceversa sur las alps. Da lezzas uras sco via da sauma da Mustér sur Sontga-Gada, Mumpé-Medel, Vergera, Mutschnengia tras Platta a s. Gions, sur il pass Lucmagn (sin 1’918 m.s.m), tras la Val Blegn giuaden el Tessin ed encunter l’Italia.
Project d’ina viafier sur il Lucmagn
Ord igl onn 1937 dat ei in studi digl inschignier cantunal Richard La Nicca per ina lingia da viafier tras Las Ruinas e dalla val viaden sur il Pass dil Lucmagn. Igl onn 1845 han La Nicca e siu cumbattant Wolfgang Kilias inoltrau tier la regenza cantunala la damonda da concessiun per la construcziun d’ina viafier naven dil cunfin el nord dil cantun, encunter Cuera e sur il Lucmagn tochen il cunfin dil Tessin. Ei ha caschunau grevas e liungas tractivas cun ils cantuns cunfinai da S. Gagl e Tessin, sco era cun Turin, Genua e Milaun pertuccont la finanziaziun dil project. Suenter las tractivas e conferenzas che han buca purtau resultats duvreivels, sco era per munconza dil sustegn sin palancau naziunal, ha il cussegl grond dil cantun Grischun decidiu ils 2 da fenadur 1852 da buca dar la concessiun per ina viafier sur il Lucmagn. Sur il pass duei ad interim vegnir baghegiau mo ina via. Cheutras ei il project dalla viafier tras la Val Medel staus satraus. Enstagl dalla viafier sur il Lucmagn ei la viafier dil Gotthard vegnida realisada (avertura 1882).
La construcziun dalla via sur il Lucmagn (1870–1877)
Gl’october 1860 concluda il cussegl grond dil cantun da baghegiar enteifer 12 onns ina via da colligiaziun da Mustér, tras Las Ruinas, dalla Val Medel viaden e sur il pass Lucmagn.
Las lavurs han entschiet gl’onn 1870 e l’avertura dalla nova via tras Las Ruinas ha giu liug igl onn 1877. Ils 20 da settember da quei medem onn ei l’emprema carrotscha carrada sur il pass.
| Cantun | Grischun |
| Cumin | Cadi |
| Habitonts | ca. 330 |
| Lungatg | Romontsch sursilvan |
| Grondezia | 135.42 km2 |
| Productiv | 68.92 km2 |
| Nunproductiv | 66.50 km2 |
| Uaul | 17.45 km2 |
| Punct bass en vischnauncaxxx | 1’097 m (Rein da Medel) |
| Punct ault en vischnaunca | 3’211 m (Péz Medel) |
| Uclauns | Curaglia, Soliva, Mutschnengia, Platta, Baselgia, Drual, Matergia, Pardé, Fuorns, Acla |
| Vischins | encunter ost: Vischnaunca da Sumvitg e Vrin encunter vest: Vischnaunca da Tujetsch encunter nord: Vischnaunca da Disentis/Mustér encunter sid: Cantun Tessin |
| x | |
| Politica | executiva: 3 commembers (president e 2 geraus) legislativa: radunonza da vischnaunca |
| Pei da taglia | 70% dalla taglia cantunala sempla |
